De meest aansprekende onderzoeken
uit de Onderzoeksagenda 2008-2012
staan ‘in de etalage’.
Victory Boogie Woogie bekeken op zaal.
Victory Boogie Woogie is het laatste schilderij van Piet Mondriaan (1872-1944), opgesteld in de vaste collectie van het Gemeentemuseum Den Haag. In de periode 2006-2008 onderging dit beroemde schilderij een grootschalig onderzoek in samenwerking met het Gemeentemuseum. Het publiek volgde het fysieke onderzoek vanachter een glazen wand.
Victory Boogie Woogie (1942-1944) is een ideale casestudy. Alle ingrediënten voor een interessant onderzoek zijn aanwezig: de kunstenaar gebruikte naast verf relatief onbekende materialen zoals plakband, hij hanteerde een bijzondere techniek (zo schraapte hij verf weg) en liet het doek onvoltooid en zonder vernis. Juist die onvoltooidheid gaf onderzoekers, restauratoren en conservatoren aanknopingspunten om de vervaardigingschronologie te achterhalen en op die manier meer te weten te komen over Mondriaans werkwijze.
Onderzoek aan Victory Boogie Woogie op zaal.
Mondriaan werkte de laatste negen maanden voor zijn dood vrijwel onafgebroken aan Victory Boogie Woogie. Toen het werk volgens zijn eigen zeggen klaar was om tentoon te stellen en hij de meeste hulpstroken van plakband al had verwijderd, begon hij in januari 1944 aan een grondige herziening. Dit leidde tot diverse radicale ingrepen, waarbij Mondriaan het doek weer volplakte met kleine tapes. Tussen 17 en 23 januari bracht de schilder nog meer wijzigingen aan, door rechte lijnen te onderbreken en het oppervlak opnieuw ‘open te maken’. De voorstelling won hierdoor sterk aan dynamiek, waarmee het beter beantwoordde aan wat hij met het schilderij probeerde uit te drukken, namelijk ‘een dynamische beweging in evenwicht’. In deze onvoltooide toestand liet Mondriaan het werk met 574 vlakjes achter. Hij stierf op 1 februari 1944.
Detail van de verflaagopbouw.
Voor een beter begrip van het schilderij was meer kennis over Mondriaans denk- en werkwijze noodzakelijk. Een aantal zaken was daarbij behulpzaam, zoals de getuigenissen van Charmion von Wiegand. Deze Amerikaanse kunstcritica maakte in 1944 schetsjes van Victory Boogie Woogie in Mondriaans atelier. We zien daarop het beginstadiumvan het werk met de rechte lijnen, vóórdat Mondriaan de gekleurde vlakken aanbracht. Dan was er de exacte kopie van Victory Boogie Woogie door Perle Fine in 1946, vervaardigd in opdracht van toenmalig Stedelijk-directeur Willem Sandberg. Verder leverde ook vergelijking met foto’s uit de ontstaansperiode van het schilderij nieuwe informatie op.
De MOLAB-opstelling op zaal in het Gemeentemuseum Den Haag.
Tijdens het vooronderzoek in september 2006 is Victory Boogie Woogie uit zijn glazen ‘kast’ gehaald en nauwkeurig bekeken. In de tweede fase van onderzoek, maart 2007, is het schilderij onderzocht via infrarood- en röntgentechniek met behulp van MOLAB. Dit mobiele laboratorium is samengesteld uit vijf verschillende apparaten, bediend door conserveringswetenschappers van drie Italiaanse universiteiten. Non-destructief en contactloos als ze zijn – monsters nemen is niet nodig − kunnen ze het schilderij analyseren zonder dit op enige wijze te beïnvloeden. Naast dit onderzoek op zaal zijn ook bronnenonderzoek en onderzoek naar de restauratiegeschiedenis van het werk verricht.
MOLAB-onderzoek aan Victory Boogie Woogie.
De bestudering van de materiaalsamenstelling en de laagopbouw moest inzicht geven in de ontstaansgeschiedenis van het schilderij. Om kleurvlakken te kunnen vergelijken, bestond behoefte aan identificatie van de gebruikte materialen. Spectrale metingen maakten het mogelijk om kleurvlakken te groeperen. Via strijklichtopnamen konden hoogteverschillen aan het oppervlak worden aangetoond. Daaruit kwam naar voren dat de huidige voorstelling van Victory Boogie Woogie grotendeels overeenkomt met de opzet van de schilder. De eerste potloodlijnen, die Mondriaan al in 1942 had getrokken, vallen samen met het geschilderde lijnenpatroon. De positie van de grote grijze en witte vlakken legde Mondriaan als vroeg vast en deze heeft hij ook niet meer veranderd. Ook de grote blauwe, rode en gele vlakken lijken in een vroeg stadium te zijn gepositioneerd, al bleef Mondriaan nog wel zoeken naar de juiste toon. Zo zijn in sommige vlakken maar liefst zeven lagen blauwe verf aangetroffen.
Binnen de vaststaande onderdelen speelde Mondriaan vooral met de kleur en positie van de kleinere vlakken; daar werd ook relatief veel plakband aangetroffen: een middel om de compositie snel te kunnen aanpassen.
Detail met tape.
Wat betreft het aanwezige plakband is tijdens het onderzoek ook aandacht besteed aan mogelijke tekenen van verval. De restauratiebehandeling door Caroline Keck in 1949, waarbij loslatend tape opnieuw is vastgezet met was en polyvinylacetaat, bleek de structuur van het materiaal en de kleur goed te hebben beschermd. Nu, zo’n 50 jaar na de behandeling, zijn geen nieuwe conserveringsproblemen geconstateerd. Maar mede door de manier waarop het doek op het raam is bevestigd, blijft Victory Boogie Woogie een kwetsbaar werk.
Reconstructie zonder tape.
In een virtuele presentatie gemaakt in CARTA werd alle vergaarde informatie uit het onderzoek uiteindelijk zichtbaar gemaakt. Een geslaagde toepassing van een zogeheten GIS, een geologisch informatiesysteem dat oorspronkelijk is ontwikkeld om aardlagen in kaart te brengen. Op vergelijkbare wijze kon nu uit lagen verf en tape Mondriaans werkvolgorde worden afgeleid en in beeld gebracht.
Maarten van Bommel
Klaas-Jan van den Berg, IJsbrand Hummelen, Eric Domela Nieuwenhuis, Esther van Duijn, Madeleine Bisschoff, Hester Lensink, Simone Vermaat,
Matthijs de Keijzer, Luc Megens, Henk van Keulen, Suzan de Groot, Ineke Joosten
Hans Janssen (Gemeentemuseum Den Haag), Ron Spronk (Queens University), Bruno Brunetti e.a. (Universiteit van Perugia, EU-ARTECH), Geerten Blessing en Charles de Jong (CARIS)
