print this page

Inktvraat

Ontwikkeling van behandelingsstrategieën voor handschriften en tekeningen met ijzergallusinkt.

Kilometers historische handschriften en dozen vol tekeningen met ijzergallusinkt hebben de eeuwen vaak in een verrassend goede staat overleefd. Is inktvraat echt een risico? Sommige objecten tonen wel inktvraatschade. Hoe komt dat?

Website Inkcorrosion

De inktvraat-prognosetool online.

Inktvraat heeft twee schadebeelden: verminderde leesbaarheid ten gevolge van papierverkleuring onder en naast de inktlijnen en lokale brosheid van het papier, wat bij hanteren tot scheurtjes of zelfs lacunes kan leiden. De angst dat handschriften door autonoom voortschrijdende inktvraat binnen afzienbare tijd niet meer raadpleegbaar zijn, of dat tekeningen niet meer kunnen worden tentoongesteld, is alom aanwezig bij beheerders en restauratoren. Is deze angst gegrond? Onderzoek heeft op deze vraag een relativerend en vernieuwend antwoord gegeven.

Risicofactoren

Identificatie van de schadefactoren en de mechanismen die inktvraat veroorzaken, vormden het uitgangspunt voor een prognose van toekomstige inktvraatschade. Fenomenologisch onderzoek van meer dan 300 manuscripten en ruim 100 tekeningen heeft aangetoond dat de schade zich lokaal beperkt tot gebieden waar de ijzergallusinkt tijdens het schrijven of tekenen in direct contact kwam met het papier. De in de inkt aanwezige zuren en metaalionen tasten het papier op deze plekken aan. Meestal is dit een zodanig klein oppervlak dat geen schade optreedt. Alleen bij dikke inktapplicaties, extreem dun of slecht gelijmd papier kan het papier volledig met inkt verzadigd raken en is de optredende schade groter.

Vochtigheid

Dit verandert echter fundamenteel zodra papier te vochtig of zelfs nat wordt. Een vergelijking van objecten die bij 50% RV (de relatieve luchtvochtigheid in depots van musea en archieven) en bij 90% RV (de relatieve luchtvochtigheid bij waterincidenten of klimaatomstandigheden in tropische landen) en 80'C kunstmatig zijn verouderd, liet het volgende zien: schadelijke inktbestanddelen zoals zuur of metaalionen, die onder gewone klimaatomstandigheden eeuwenlang in de inktlijnen ‘vastzaten’, worden bij de aanwezigheid van voldoende water in het papier direct getransporteerd naar het nog niet aangetaste papier rondom de inktlijnen.

Onzichtbaar

Deze schadelijke ionen zijn onzichtbaar. Terwijl hierdoor veroorzaakte afbraakprocessen bij kunstmatige veroudering door de hoge temperaturen direct te zien zijn, blijven zij onder normale verouderingsomstandigheden onopgemerkt en vertonen pas na een periode van circa 25 jaar donkerbruine verkleuring om en onder de inktlijnen. Gevolg: afname van leesbaarheid en toenemende verzwakking van aangetaste gebieden. Onzorgvuldig hanteren leidt tot een hoger risico op het ontstaan van scheurtjes en lacunes binnen de inktlijnen. Naast interne factoren (opaciteit, dikte en lijming van het papier en de kwantiteit van de inkt) blijken water én mechanische belasting dus de twee bepalende externe factoren voor het risico op inktvraat.

Autonoom verval?

Het algemene misverstand dat alle objecten met ijzergallusinkt op den duur door inktvraat vergaan, is door de onderzoeksuitkomsten gerelativeerd en er is een verklaring gevonden voor het optreden van karakteristieke inktvraatschade. De betreffende objecten hebben ooit direct contact met vocht of water gehad, door een lekkend dak, een overstroming, bluswater, een langdurige transport over zee, zijn afkomstig uit tropische gebieden of zijn in oorlogssituaties uit huis geplaatst en te vochtig bewaard.

Nu ingrijpen?

Als eerste stap in de besluitvorming over preventieve of actieve maatregelen tegen inktvraat is het nodig het uitgangsrisico te bepalen. Alleen een beschrijving van de tegenwoordige conditie is onvoldoende, omdat deze de daadwerkelijke bedreiging van een object of een collectie niet benoemt. Slechts een schadeprognose expliciteert de urgentie van ingrijpen en faciliteert de discussie over een kosteneffectieve inzet van middelen op een solide basis.

Tool

Omdat nog geen instrument bestond om toekomstige schade als gevolg van inktvraat voor individuele objecten te voorspellen, is een schadeprognose-tool ontwikkeld: the Ink Corrosion Prognosis - Web Service. Dit instrument ondersteunt instellingen bij de identificatie van objecten met een hoog risico op inktvraat en de ontwikkeling van individuele behandelingsstrategieën op basis hiervan, om collecties duurzaam tegen inktvraat te beschermen. De identificatie van de hoofdrisicofactoren water en mechanische belasting maakt het mogelijk om het risico op inktvraat gericht te verkleinen. Voor de vermijding van onzorgvuldige hantering en waterschade en de verlaging van te hoge luchtvochtigheid staat een breed spectrum aan preventieve maatregelen ter beschikking.

Restauratie

Voor objecten die restauratie nodig hebben, is in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam een snelle, minimaal-invasieve methode ontwikkeld voor het lokaal versterken van verzwakte inktgebieden. Deze biedt een alternatief voor de conventionele restauratiemethoden bij inktvraat. Door bewuste eliminatie van schadefactoren kunnen neveneffecten van restauratiebehandelingen tot een minimum beperkt worden.